Արակովա

Տեղադրություն. աշխարհագրական դիրքի տեսանկյունից Ջավախքի կենտրոնական բնակավայրերից է: Գտնվում է Ախալքալաքից ուղիղ գծով 7 կմ հյուսիս, ծ. մ. 1650-1700 մ բարձրության վրա:

Անվան ծագումը. ըստ ավանդության` «Սա հնումն բաղկացած է եղել Արա բերդից, որ կառուցված է եղել գետի ձախ ափին բարձրացող լերան վրա, և Գովա գյուղից, որ գտնվելիս է եղել բերդից դեպի հյուսիս, գետի աջ ափին: Այժմ այդ երկու անունները միանալով կազմել են Արագովա անունը» __11. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 60: :

Պատմություն.1595 թ. գյուղը 6 տուն բնակչով և 16000 ակչե հարկաչափով հիշվում է Արակոն __22. “გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი”, էջ 220: անունով, իսկ 1707-1708 թթ.` տանուտեր Հասանի օրոք, գյուղի հարկաչափը 20.500 __33. “ჩილდირის ეიალეთის ჯაბა დავთარი 1694-1732 წწ.”, էջ 127: ակչե էր:

1899-1900 թթ., հացի բզեզի և հոտենտոտյան մլուկի վնասների հետևանքով, Արակովայի գյուղատնտեսությունը հայտնվել է համեմատաբար ծանր իրավիճակում՝ կառավարական հատուկ կոմիտեի կողմից դասվելով աղետից տուժած երրորդ կարգի բնակավայրերի շարքում __44. Սալլիւմեան, Անբերրիութիւնը Ախալքալաքի գաւառում եւ նրա հետեւանքները, էջ 248: :

Երկրորդ աշխարհամարտին մասնակցած 350 արակովացիներից 117-ը զոհվել է __55. Դավթյան Ա., Ջավախք, էջ 101: :

Կառուցապատում. դեռևս 1880-ական թվականներին Արակովայի բնակելի տների զգալի մասը կիսագետնափոր էր. «Տներն ընդհանրապես կիսագետնափոր են, միայն քահանան ունի եվրոպական ճաշակով շինված և զարդարված սենյակներ» __66. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 61: :

Բնակչություն. գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիները փոխադրվել են Բայբուրդից և Կարնո Ջինիս __77. Ջինիսը (այժմ՝ Ortabahçe) հայաբնակ գյուղ էր` Կարին (Էրզրում) քաղաքից 33 կմ արևմուտք: Ի դեպ, ջինիսցիների մի մասն էլ հաստատվել է Գոմ, Սաթխա և Սաղամո գյուղերում: գյուղից:

Վիճակագրություն. ԺԹ-Ի դա­րե­րի ըն­թաց­քում գյու­ղի բնակ­չու­թյունն ա­նընդ­հատ ա­ճել է, ո­րը հըս­տակ երևում է ներ­կա­յաց­վող ա­ղյու­սա­կից.

տարեթիվ           տուն            արական                         իգական         միասին

1838 __88 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 1361, թ. 7-8:                                      222                                    211                   433

1840 __99 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3800, թ. 4:                                      358                                    299                   657

1841 __1010 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3802, թ. 65:                                    306                                    304                   610

1842 __1111 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3805, թ. 80:                                    330                                    320                   650

1844 __1212 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3809, թ. 17:                                    357                                    341                   698

1845 __1313 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3811, թ. 71-72:                                    380                                    387                   767

1847 __1414 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3814, թ. 35:                                    143                                    129                   272

1849 __1515 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3818, թ. 40:                                    149                                    149                   298

1851 __1616 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 2596, թ. 27:            53                     213                                  183                   396

1853 __1717 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 2743, թ. 38-39:                                    228                                    240                   468

1854 __1818 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3825, թ. 49-50:                                    233                                    235                   468

1857 __1919 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3830, թ. 54-55:                                    227                                    237                   464

1860 __2020 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3833, թ. 66:                                    215                                    209                   424

1861 __2121 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3839, թ. 25:                                    245                                    210                   455

1862 __2222 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3836, թ. 22:                                    255                                    222                   477

1863 __2323 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3843, թ. 20-21:                                    265                                    233                   498

1864 __2424 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3846, թ. 9:                                    285                                    247                   530

1865 __2525 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3848, թ. 11-14:                                    285                                    246                   531

1866 __2626 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3848, թ. 74:            63                     285                                    246                  531

1867 __2727 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3851, թ. 20-21:                                    314                                    262                   576

1868 __2828 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3853, թ. 27:                                    322                                    272                   594

1869 __2929 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3856, թ. 10:                                    327                                    287                   614

1870 __3030 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3857, թ. 19-20:            63                   337                                    286                   623

1871 __3131 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3858, թ. 10:                                    340                                    283                   623

1872 __3232 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3859, թ. 57:                                    345                                    298                   643

1873 __3333 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3862, թ. 71-72:                                    349                                    306                   655

1874 __3434 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3864, թ. 27:                                                                                                        677

1875 __3535 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3866, թ. 22:                                                                                                        684

1876 __3636 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3868, թ. 30-31:                                    364                                    338                   702

1877 __3737 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3869, թ. 28-29:                                    389                                    356                   745

1878 __3838 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3850, թ. 218-219:                                    401                                    377                   778

1880 __3939 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3872, թ. 88:                                    417                                    397                   814

1881 __4040 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3873, թ. 98:                                    417                                    389                   806

1882 __4141 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3874, թ. 44:                                    430                                    406                   836

1883 __4242 ՀԱԴ, ֆ.53, ց. 1, գ. 3875, թ. 48-49:                                    422                                    408                   830

1884 __4343 «Ար­ձա­գանք», 1885, No 3, էջ 43:            78

1885 __4444 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3877, թ. 10:                                    440                                    438                   878

1887 __4545 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3880, թ. 40-41:                                    476                                    477                   953

1889 __4646 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3884, թ. 65-66:                                    503                                    500                   1003

1890 __4747 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3887, թ. 146:                                    500                                    508                   1008

1891 __4848 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3889, թ. 145:                                    512                                    515                   1027

1892 __4949 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3891, թ. 77:                                    502                                    485                   987

1893 __5050 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3895, թ. 121-122: Տե՛ս նաև՝ «Մուրճ», 1894, No 5, էջ 794:            110                   501                                  470                   971

1894 __5151 ՀԱԴ, ֆ. 22, ց. 1, գ. 290, թ. 21-22:                                    514                                    490                   1004

1897 __5252 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3899, թ. 143-144:                                    401                                    366                   767

1898 __5353 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3897, թ. 165:                                    425                                    391                   816

1899 __5454 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3903, թ. 101-102: Ի դեպ, նույն թվա­կա­նի հ­մար մեկ այլ աղ­բյու­րում նշ­ված է 128 տուն, 960 շունչ (Мушкетов И., Материалы по ахалкалакскомузем­ле­тря­сению 19-ого декабря 1899 г.– “Труды Гео­ло­го­чес­ка­го комитета”, Новаясерия, вып 1, СПБ, 1903, с. 7):                                    415                                    368                   783

1900 __5555 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3905, թ. 52:                                    437                                    381                   881

1901 __5656 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3906, թ. 68:                                    448                                    381                   829

1902 __5757 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3907, թ. 19-20:                                    459                                    407                   866

1905 __5858 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3912, թ. 262-263:                                    484                                    442                   926

1907 __5959 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 95, թ. 105:                                                                                                        1100

1908 __6060 ՀԱԴ, ֆ. 35, ց. 1, գ. 559, թ. 43:            132                 504                                    469                   973

1910 __6161 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3917, թ. 135-136:                                    505                                    474                   979

1912 __6262 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3920, թ. 18-19:                                    541                                    511                   1052

1914 __6363 ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 6, գ. 1020, թ. 173-174: Նույն թվա­կա­նի հա­մար մեկ այլ աղ­բյու­րում նշ­ված է 1420 շունչ (“Кав­казский кален­дарь на 1915 г.”, էջ 89).                                    573                                    534                   1107

1916 __6464 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 43, թ. 20-21:                                    584                                    544                   1128

1918 __6565 ՀԱԴ, ֆ. 469, ց. 3, գ. 2, թ. 1-4:            258                 928                                    930                   1858

1919 __6666 ՀԱԴ, ֆ. 196, ց. 1, գ. 64, թ. 6:                                                                                                        1420

1921 __6767 ՀԱԴ, ֆ. 355, ց. 1, գ. 895, թ. 1:                                    300                                    250                   550

1970 __6868 ՀՍՀ, հ.1, էջ 685:                                                                                                        1560

1987 __6969 Ըստ գյուղխորհրդի մատյանների։            354                                                                                      1528

Եկեղեցական-ծխական արական դպրոց. հիմնադրման ստույգ թվականն անհայտ է, բայց արդեն 1865 թ. գործել է.

տարեթիվ        այլ տեղեկ.     ուսուցիչ       աշակերտ

1865 __7070 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3848, թ. 2:                                             1                      23

1874 __7171 Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 514:         գոր­ծել է

1876 __7272 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 52:                                             27

1877 __7373 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 130:                                             27

1878 __7474 ՀԱԴ, ֆ. 53, ց. 1, գ. 3850, թ. 178:                                             27

1881 __7575 Խուդոյան Ս., Արևելահայ դպրոցները 1830-1920 թվականնե­րին, Երևան, 1987, էջ 514:                                             60

Արքունի (ռուսական) դպրոց.1884 թ-ից հետո գյուղում բացվել է նաև արքունի շինական (ռուսական) դպրոց, որի գոյության պայմաններում հայոց դպրոցը փակվել է: Համենայն դեպս, 1884 թ. ծխական դպրոցն ուներ ընդամենը մի քանի աշակերտ. «…բացուած է այստեղ շինական արք. դպրոց, իսկ հայոց եկեղեցւոյ գաւթում կայ սրբատաշ քարով կառուցած դպրոց, ուր այժմ սովորում են մի քանի երեխաներ մասնաւոր ընթերցանութիւն» __7676. «Արձագանք», 1885, No 3, էջ 43: : 1885 թ. հայոց դպրոցի փակումից հետո Արակովայում գործել է միայն ռուսականը, իսկ հայոց դպրոցի շենքը վերածվել է պահեստի. «…ռուսաց դպրոցի հիմնելուց ի վեր ծառայում է իբրև հասարակաց շտեմարան» __7777. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 60-61: :

Սբ. Գևորգ եկեղեցի.հիմնադրվել է 1830-ականներին: Առաջին հիշատակություններից մեկը վերաբերում է 1841 թ. __7878. ՀԱԴ, ֆ. 56, ց. 1, գ. 1005, թ. 1, 22: : Եկեղեցին տեր Գրիգոր Տեր-Ավետիսյանի միջոցներով __7979. Լալայան Ե., Երկեր, հ. 1, էջ 60: հիմնովին վերակառուցել է 1877 թ. Կարինից Աբասթուման գաղթած ճարտարապետ Գրիգոր Կիրակոսյանը __8080. ՀԱԴ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 27, թ. 4: : Այն իր ժամանակի աչքի ընկնող շենքերից էր. «Այս գիւղը ունի մի մեծ հոյակապ եկեղեցի…: Եկեղեցին կանգնած է 12 սիւների վրայ, որոնցից իւրաքանչիւրի վրա նկարված է մի-մի առաքեալի պատկեր…» __8181. «Մշակ», 1877, No 10, էջ 2: , բայց արդեն 1890-ականներին եկեղեցու շենքը քայքայված վիճակում էր. «…եկեղեցու դռները մինչև այժմ փակ են հնութեան պատճառով: Գիւղացիք կամենալով մի նոր եկեղեցի կառուցանել, դիմել են ճարտարապետ պ. Ն. Գրիգորեանի խորհուրդներին» __8282. «Նոր-Դար», 1896, No 201, էջ 3: : 1899 թ. մի տեղեկագրում կարդում ենք. «…ահա 2-3 տարի է, ինչ քանդուել է եկեղեցին, և մենք մնացել ենք առանց ժամ ու պատարագի…» __8383. «Նոր-Դար», 1899, No 187, էջ 2: : Դրությունը չէր փոխվել նաև 1901թ. __8484. «Մշակ», 1901, No 98, էջ 3: : Վերջապես 1903 թ. սկսվում է եկեղեցու շինարարությունը. «…Արագովան արդէն ձեռնարկել է գործի: Առայժմ քանդում են հինը՝ նորը կառուցանելու համար» __8585. «Արարատ», 1903, էջ 437: : Աշխատանքներն ավարտվում են 1905 թ., իսկ հանդիսավոր օծումը կատարվում է 1909 թ. (ըստ տեղացիների վկայության): Նորակառույց եկեղեցին բավական ընդարձակ (24,90 x 14,70 մ) կառույց է, որի թմբուկը փայտաշեն է, իսկ մնացած մասերը՝ քարաշեն: Արևմտյան ճակտոնի գագաթին զանգակատունն է:

Ներկայումս կանգուն ու անվնաս է՝ բացառությամբ թմբուկից, որն իսպառ քայքայված է: